first dummy

Een Nederlandse tekst-versie van de introductie tot Geo Milev door J.J. Visser

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - André Ligthart Schenk: Over de vertalers

April / May 2011: the publication of the epic poem / de uitgave van het episch gedicht / die Ausgabe von 'SEPTEMVRI' by Geo Milev translated from the Bulgarian into English by / vertaald uit het Bulgaars in het Nederlands door J.J. Visser; von Monika Götze Deutsch-übertragen The edition has 36 illustrations (printed as double pages) / de uitgave heeft ruim 35 illustraties (gedrukt over dubbele pagina's) directly printed by Thomas Siemon from the original lino-cuts by / gedrukt van de originele lino-sneden van J.J. Visser Editors are / Uitgevers zijn carpe-plumbum; Leipzig, Deutschland in cooperation with It Plein 19; Easterlittens, Nederland text computer set and printed in seperate booklets bound in the overall portfolio: Bulgarian (cyrillic), English, Nederlands, und Deutsch teksten gezet op de computer en geprint; vervolgens als zelfstandige boekjes (als het gehele boek hand-)mee-ingebonden: Bulgaars (cyrillisch), English, Nederlands en Deutsch     Teksten en beeldmateriaal onder beschermd copyright van Joseph J. Visser en Monika Götze texts and pictures under protected copyright of Joseph J. Visser and Monika Götze       "In the many long years I worked on this projects I have come to the conclusion that the first and foremost reason why I fell for Milev's 'Septemvri' from the first split second I started reading it, is that it is in this very way that I see a reason for art." Joseph J. Visser   The introduction to the poem 'SEPTEMVRI', English: 'September', by Geo Milev; born as Georgi Kasabov Milev; January 15, 1895 in Radnevo, Stara Zagora - killed (shortly? after) May 15, 1925 in Sofia - as his wife had foretold*, as the result of the publication of the poem 'Septemvri' - the poem that most explicedly summed it all up. *Leda Mileva, the daughter of Geo Milev and the actress and intellectual Mila Keranova (with whom he discussed the arts in general and in its finest peculiarities), in "Footsteps on the Stairs": "My mother has often told me that as soon as she read the first few sections of the then unfinished poem 'September' she saw herself as a widow and her children as orphans. She did not conceal from her husband this terrible premonition. But he only laughed and tried to reassure her. 'This is a literary work; have no fear! Don't cry, it's useless, no one and nothing can stop me. I must finish and publish this poem.' "Unforutnately poets are of the court, Fortunately their poems are not."; from: The Apocryphal Story of Porcelain, by Ivan Krustev. With these words Ivan Krustev (born 1965, a post-graduate student Philosophy at Sv. Kliment Ohridski University, Sofia when published in "An Anthology of Contemporary Bulgarian Poetry" in 1994) makes us reflect on the position of the arts, the makers, and the function of both in a new Europe of which Bulgaria obviously is a principal part (though it may seem that Trojan wars go a long way). He has the view that poetry exists when shared. Hence, or were it the events in the 1960s en '70s, his Bulgarian samizdat activities. A view so much in contrast to the view that the arts are before anything a personal matter - as ultimately in Emily Dickinson's work (1830 - 1886, Amherst, Massachusetts). Awareness of a meaning in works of art, much beyond the personal, is deeply rooted in Bulgarian society. Flaming discussions never were much of a surprise. For some time new however were the bitter career-distructing condemnations of the communist era, such as the banning of the famous poet Konstantin Pavlov (born 1933) as a result of his books with a satirical vision on the communist order - which would be countered by the unheard-of ten thousand copies of a poetry publication in 1991 finding an audience. The outstanding, and internationally awarded composer Julia Tsenova, July 30, 1948 ­ April 11, 2010, after being told-off for her orchestral movement "Village Feast" were 'not festive enough', was so clever to announce her works as 'concentrating on the eduction of children' - the only formula to get away with the music she simply could not but write. There has always been this wide field between the silences of the 'Emily Dickinson idea' and the harshly outspoken 'conclusions' of 'communist' or 'populist' 'party committees (more often than not fed by the talent-less and ill-humoured). All of us are (or should be) still in shock about the 'entartete Kunst' activities of the nazis that in a reaction could not but push the boundaries of the arts in the absolute opposite direction in a next generation; let us not forget: there is a next generation - very much alive and kicking! Here we are, and always were, artists in a debate (in, or outside the actual works of art) about the arts themselves, and the functions of art.

"The poet Dimcho Debelianov fell. For what? For a Chimera. For a meaningless illusion called Fatherland." (Debelianov, 28 March 1887 - 2 October 1916, indeed the, running from one job to another, and from war to war without much sense of direction, meteorological clerk, leaving a fair volume of symbolist writings, honored with 'Debelianov Nos' on Robert Island, Southern Orkneys - Antarctica); Geo Milev publicly asked this question, as such shedding light on a fair few things.   Geo Milev is one (amongst many) of the greater and more influential Bulgarian poets and authors, in fact an outstanding moral and spiritual mind. From an early age he is blessed, or cursed, with a deep felt need for digging. A digging, a philosophers digg, for unballasted -useful in all circumstance- ethics, deeper than his master Pencho Slaveykov (the epic poem 'Kurvava Pesen', written 1911­12, published 1913; "Song of Blood" must have been of great influence), in calling into question the essential aspects of the life and spirituality of his, the Bulgarian, people and of its intelligentsia. Milev would, as no philosopher befor him, depict the pointless and absolute devastation that an idea as ''fatherland' with such entity as race, or etnicity, ('lingual root' for that matter) would come to. In this respect he goes over the probably greater poet P.K. Yavoroff. Both authors, Slaveykov and Milev, have an extraordinary international view on culture. Though born in a Europe with a'kind-natured' nationalist-movement (Grieg, Dvorak, Elgar, Bartok) as bon-ton, they admired Victor Hugo. Most of Hugo's life-long development, from a royalist background into a liberal-humanist by experience, was towards never being kept prisoner in any movement other than the one that would inflame him into freshly-inspired experiments of writing. Slaveykov (his father took up this family name after hearing the nightingales - 'slavey' in Bulgarian - in his mother's village Vishovsgrad), as a result of an accident fell ill and was left with serious impairments, despite lengthy treatment in Plovdiv, Sofia, Leipzig, Berlin and Paris. Obviously the visits to a wider world influenced his views, as would this be the case for Milev's. For the latter it would be the experiences first at the university in Leipzig from where he travelled to other places, and later when in Berlin for the treatment of his wounds from the First World War battlefields, which caused him to loose an eye. (When vanished from the earth in 1925 his body were later to be identified due to the glass eye he was wearing. Portraits would for ever be recognized from him hiding the lost eye by wearing a special haircut.) The international view and the contacts to go with it, for Bulgarian artists as it is for all artiststs, were more normal than not. Milev was influenced by the Belgian Author Maurice Maeterlinck. With Emile Verhaeren he exchanged letters; the French that even the Flemish were forced to learn being a useful medium. Milev, hardly loosing time in adolescence, at the age of fourteen, was the producer of hand-written newspapers and literary collections in his home town, Radnevo. He studied in Sofia, and -as indeed did Pencho Slaveykov- Leipzig and London -though at the time as a 'post-symbolist in the modernist movement in Bulgaria' working for the journal Listopad - as such claimed by the Italian futurists -, he was introduced here to the Expressionist movement. Very much so as the result of getting acquainted with Emile Verhaeren (living in exile in London, and travelling to Moskou) /*1 Expressionism was the cultural movement originating in Germany at the beginning of the 20th-century. It be the reaction to positivism and other artistic movements such as naturalism and impressionism seeking to express emotional experiences, the meaning of "being alive", rather than physical reality. Milev's university thesis was on Richard Dehmel./*1 When a seventeen year old in leipzig he sent home articles that turned cultural traditions and concepts in Bulgaria upside down. He could not but continuously do ardent efforts for the cultivation of the "vigin soil", as he would call the lesser educated people 'knowingly producing both flowers and weeds'. His enormous willpower fueled an unmatched working capacity resulting in staggering erudition, overwhelming to his opponents. Geo Milev may have irritated many of his contemporaries with relentless and ruthless opinions. When he was murdered by a regime that must have hated him beyond comprehension, the most prominent intellectuals of his generation would admit: "with his death something in our souls broke forever". He was the embodiment of the hope that 'the strong in spirit could prevail over the strong of the day'. With the atrocities of the 1930s and 40s as an all time low in civilization we seem to have hardly recovered. But with this young man's "An ethical standard is not quite the same as morals ... , ... a lawbook of the transient virtues of one society or another, but a supreme duty of man to humanity.", we are stuck with the idea of a Geo Milev being strong enough to carry out his "supreme duty" and not seeing any reason why others should not do so. Early in 1916 he fought in the First World War, where he was severely injured, loosing an eye. After a specialist operation, and recuperating in Berlin he began to collaborate with the magazine Aktion. When returning to Bulgaria he started to publish the Bulgarian modernist magazine 'Vezni' or, in English ''Scales', in Sofia (1919-1921). Modernism can be viewed as a questioning of the axioms (as for instance the existence of a compassionate, all-powerful Creator; salient characteristic of modernism being self-consciousness) of the (or indeed any) previous age(s). To the magazine Scales he contributed as a translator, theatre reviewer, director and editor of anthologies. The 10th issue of the Vezni magazine of 1921 announced that an "Expressionist exhibition" had been opened at the editorial offices. This first exhibition of its kind featured "expressionistic, cubistic, futuristic and primitivistic pictures, mainly original drawings from France, Germany, Italy, Belgium, Russia, Poland, Norway and Denmark, a total of 60 works of art". Articles mentioned the names of Kandinsky, Marc Campendonc and Munch. The address: 23 Maria Louisa Street, 3rd floor, studio and home to the magazine's editor and publisher Geo Milev. It was a tipical multi-functional room, with his daughters' beds placed behind a red curtain - sickle and hammer emblazoned by Nikolai Hrelkov. * That room witnessed the anxieties and innovations in literature, art and theatre, as well as the social, political and ideological movements of the most turbulent times in Bulgaria. It was the fortress where the greatest agitator of spirit, thinking, and morals in Bulgaria spent his life of struggle. In 1922 he joined the Communist Party. "The newest is the greatest" being his creed, he engaged himself in a variety of intellectual and social ideas and movements of the time; rather that, Kandinsky to sickle an hammer, then not having tried to keep away what was at the time already to be seen as the inavitable. Such now sounding probably a bit naïf, we should keep in mind that 'these communists' opposed with success some great variety of the worst fascist-nationalist movements - it has taken us many years to see that the problem is not so much in one or other 'communist party' but rather in the 'embracing' of it; that, or indeed being head over heels involved in any party or movement. In all his activities he was an avant-garde modernist - as such, and being the director of the National Theatre, he stressed highly experimental directorial methods, and introduced the audiences to both newly staged Greek drama, and modern playwrights (the German Ernst Toller for one) In his new magazine 'Flame', 1924-1925, he published the poem 'September' an epic drama. It describes the brutality and the brutal suppression of the Bulgarian uprising of September 1923 against the military coup d'état of June 1923. In the terror following the explosion in the St. Nedelia cathedral, he was arrested, "brought to trial and found guilty of violating the Law for the Protection of the State, with the publication of his poem September" and thus he "vanished". This not very accurate record of events has a modern version: "He was murdered in prison after being accused of taking part in the St Nedelya Church assault". This assault was a terrorist attack on St. Nedelya Church in Bulgaria. It was carried out on 16 April 1925, when a group of the Bulgarian Communist Party blew up the roof of the St Nedelya Church in the capital Sofia. This occurred during the funeral service of General Konstantin. Some how 'important people' survived. In the aftermath Milev's fate remained unknown, but later it was found out that after being sentenced to one year in prison and a financial punishment, he was taken for a "short interrogation" during which he was strangled the day after the verdict and then buried in a mass grave. His body was found when in the 1950s a mass grave with victims of 1925 was discovered during the construction of a dam. His body was identified due to the glass eye. Geo Milev stated that the final achievement for mankind would be the constant strive for supreme ethics: "ethics are not quite the same as morals", "not a lawbook of the transient virtues of one society or other but the supreme duty of man towards humanity". He would talk about the artist, and mean the individual, society, nations as a whole and beyond that. In the "supreme duty" he saw there for himself he could see no reason for others not to stand firm for this. Following the events in autumn 1923 when the "ideologists and leaders deserted their calling and the entire Bulgarian intelligentsia submissively retreated" he saw no other way than to declare a personal war on the state, and he fought in the way he had fought against baseness and conservatism in art: with intellect, erudition, inspiration, talent, willpower and the criteria of free human spirit. He called the "cultured community" to contribute to his new magazine 'Plamak' in an appeal for a combined effort against terror. His ultimate goal: "to illuminate the way to the new future when the human spirit will throw off the tyranny of darkness and the abusive violations of life". Milev called for a rule of law, compassion, and reason to overcome the raging policed injustice which had caused the prudent to lie low - This call "To be human means first and foremost to be whole", as he wrote shortly before his death is very much his epitaph. He left us with the highlights: The Cruel Ring (1920), A Little Expressionist Calendar for the Year 1921, The Commemoration Ceremony for the Poet P. K. Yavoroff (1922), and The Icons Sleep (1922).   /*1 Emilia Saitscheva (Deutsch-Bulgarische Gesellschaft Hamburg): < Geo Milev kam im Oktober 1914 nach Hamburg, um Dehmel persönlich kennenzulernen. Da er aus London kam, wo er Verhaeren besucht hatte, und da die Polizei eine englische Zeitschrift bei ihm fand, wurde er verhaftet und ins Gefängnis in Altona, Katharienstraße, eingeliefert, wo er elf Tage bis zur Klärung des Falls verbringen mußte. Wie groß aber war seine Enttäuschung, als er bei seiner Freilassung erfuhr, daß er umsonst nach Hamburg gekommen war. Er schrieb seinem Vater: "Richard Dehmel - unglaublich - ein 51jähriger Greis - hat sich als Freiwilliger gemeldet. Jetzt soll er in Frankreich sein. Ich habe sein Bild mit Uniform und Gewehr auf einer Postkarte gesehen... Der Mann, der vorgestern noch begeistert Emile Verhaeren, den belgischen Dichter, übersetzt hat; an diesem gleichen Tag geht er als Freiwilliger nach Frankreich, Belgien zu verwüsten, Verhaeren ins Exil zu verjagen... Es ist vielleicht ein Zufall, in jedem Fall eine Katastrophe, eine moralische Katastrophe einer großen Seele..." >

"Spijtig is dat dichters hovelingen zijn, gelukkig is hun werk niet ver boven ons verheven";
uit: 'Het Apocrief Verhaal van Porcelijn' door Ivan Krustev.
Met die woorden doet Ivan Krustev (geboren in 1965, een kopstudie-student filosofie aan de Sv. Kliment Ohridski Universiteit, Sofia, wanneer dit gepubliceerd wordt in 'Een Anthologie van Hedendaagse Bulgaarse Poezie" in 1994) ons nadenken over de positie van de kunsten, de makers, en de functie van beide in een nieuw Europa, waarvan Bulgarije een onverbrekelijk en grondleggend deel is (ook al lijken soms Trojaanse oorlogen lange schaduwen te hebben).
Hij huldigt het standpunt dat poëzie (kunst in het algemeen) bestaat bij gratie van een deelnemend publiek.
Zie daar de basis van, of was het eenvoudig de tijdgeest van 1960-'80, zijn Bulgaarse samizdat acties.
Dit standpunt staat in schril contrast met de zienswijze dat kunst in de eerste plaats een individuele zaak is - zoals bij het werk van Emily Dickinson (1830 - 1886, Amhurst, Massachusetts) in ultieme zonderheid.

Bewustzijn omtrent een betekenis voorbij het 'persoonlijk betekenen' als deel van een kunstwerk ligt diep ten grondslag aan de Bulgaarse maatschappij. Hoog oplaaiende discussies waren nooit weg. Nieuw op enig moment waren echter de bittere en loopbaan vernietigende veroordelingen in de communistische tijd; zoals de ban op het werk van de beroemde dichter Konstantin Pavlov (geboren in 1933) als gevolg van zijn boeken waarin hij een satirische visie laat zien op het communistisch stelsel - wat overigens later, door de tijd eerder dan door inzicht, rechtgezet werd door de niet eerder vertoonde oplaag van tienduizend stuks van een poëzie publicatie die in 1991 een publiek vond.
Onder soortgelijke omstandigheden was de buitengewone, internationaal gelauwerde componiste Julia Tsenova, 30 juli 1948 - 11 april 2010, slim genoeg om de muziek die ze uit innerlijke noodzaak moest schrijven onder te brengen bij 'educatieve bezigheden voor jongeren' toen ze terecht gewezen werd omtrent haar orkeststuk "Dorpsfeest" met de mededeling dat het stuk "niet feestelijk genoeg" was.

Er is altijd een enorme ruimte tussen de afgeschermde stilte van het 'Emily Dickinson idee' en de brallerige uitgesprokenheid van het soort 'communistisch -' of 'populistisch' 'partijcommittee' (veelal gevoed door verzuurde talentloosheid). We zijn (of zouden dat tenminste moeten zijn) allen nog steeds geschokt door de nazistische entartete-kunst praktijken, die niet anders konden dan een daarop volgende totale generatie in de absolute tegenover gestelde richting te sturen.
We moesten dat maar niet vergeten, die generatie die er altijd op volgt!: Hier zijn we, en zullen daar altijd zijn, die kunstenaars in dialoog (binnen en buiten de restricties van de eigenlijke kunstwerken) met de kunsten zelf, en met elkaar over de betekenis en functie van kunst.

"De dichter Dimcho Debelianov is gevallen, Waarvoor? Voor een chimère. Voor een betekenisloze illusie die Vaderland wordt genoemd." (inderdaad die Debelianov, 28 maart 1887 - 2 oktober 1916, van 12 ambachten 13 ongelukken, die als kip zonder kop van oorlog naar oorlog holde; de metereologisch ambtenaar die meerdere symbolistische bundels achterliet en geëerd werd met de vernoeming 'Debelianov Nos" op Robert Eiland, op de Zuidelijke Orkney Eilanden - Antarctica).
Het was Geo Milev die deze vraag, waarmee hij een ernstige discussie opende, publiekelijk stelde.

Een introductie tot het gedicht: 'SEPTEMVRI';
Nederlands: 'September', geschreven door Geo Milev;
geboren als Georgi Kasabov Milev op 15 januari 1895 in Radnevo, Stara Zagora - vermoord (kort na?) 15 mei 1925 in Sofia - als door zijn vrouw voorspeld*, als gevolg van de publikatie van 'Septemvri', het gedicht waarin hij zijn kernvragen het meest expliciet stelt.

*Leda Mileva, de dochter van Geo Milev en de actrice en intellectueel Mila Keranova (de, elkaar overigens zeer liefhebbende, echtelieden discussieerden voortdurend over de kunsten tot in de details), in het voorwoord tot "Voetstappen op de Trap": "Mijn moeder heeft me meermaals verteld hoe ze bij eerste lezing van enkele delen van het toen nog onvolledig gedicht 'September' wist dat zij als weduwe, en de kinderen als wezen zouden achter blijven. Ze verborg die verschrikkelijke voorgevoelens niet voor haar man. Maar hij lachte slechts en stelde haar gerust: "Dit is een literair werk; wees niet bang! Huil niet, het zal zinloos zijn; niets en niemand zal me kunnen stoppen. Ik moet dit gedicht afmaken en het uitgeven."

Geo Milev is één (onder velen) van de grotere en invloedrijkere Bulgaarse dichters en schrijvers. Feitelijk is hij onder de anderen een opvallende, morele en sprituele denker.
Al vanaf zeer jonge leeftijd is hij gezegend met, of vervloekt door, zijn alles onderzoekende geest. Zijn onderzoeken, een filosofische zoektocht naar ongeconditioneerde en in alle gevallen bruikbare ethiek, gaan verder dan bij zijn voorbeeld Pencho Slaveykov (van wie het episch gedicht 'Kurvava Pesen' - 'Lied van Bloed' - veel invloed moet hebben gehad), waarbij hij de vragen stelt bij de essentieële aspecten van het leven en denken van zijn, het Bulgaarse, volk en de daartoe behorende intelligentia. Milev zal, als geen filosoof voor hem, de zinloosheid en de absoluut vernietigende kracht schilderen die deel is van het idee 'vaderland', met zulke entiteiten als ras of etniciteit; 'taalkundige wortels' zo u wenst. In dat aspect gaat hij verder dan de mogelijk grotere dichter P.K. Yavorov.

Beide auteurs, Slaveykov en Milev, hebben een buitengewoon internationaal georiënteerde visie op cultuur. Hoewel geboren in een tijd die een 'vriendelijk-nationalistische' beweging tot bon-ton heeft verheven (Grieg, Dvorak, Elgar, Bartok), bewonderen zij Victor Hugo. Een groot deel van Hugo's ontwikkeling, van geboren koningsgezinde tot door levenservaring tot liberaal-humanisme gekomene, was erop gericht 'nooit gevangene te worden van een andere beweging dan van degeen die hem vlammend inspireerde tot nieuw-experimenterend schrijverschap'.
Slaveykov (zijn vader koos die familienaam na het horen van nachtegalen -'slavey' in het Bulgaars - in zijn moeder's dorp Vishovsgrad) was als gevolg van medische complicaties na een ongeval ernstig gehandicapt; ondanks langdurige behandeling in Plovdiv, Sofia, Leipzig, Berlijn, en Parijs. Uiteraard beïnvloedde de bezoeken aan die wijde wereld zijn inzichten; zoals dat ook zou gebeuren bij Geo Milev. De laatste deed zijn ervaringen op tijdens zijn studie in Leipzig, waar vanuit hij ook reisde, en later Berlijn, waar hij terecht kwam als gevolg de behandelingen aan zijn Eerste Wereld Oorlog slagveld-hoofdwond, die hem uiteindelijk een oog kostte (nadat hij in 1925 van de aardbodem verdween, zou het glazen oog, dat hem zo karakteriseerde, veel later de identificatie mogelijk maken. Z'n portretten zouden voorgoed gekenmerkt zijn door de haardracht die het oog verbergen moest).
De boven-nationale kijk op dingen en de persoonlijke contacten die daarbij horen, voor Bulgaarse zowel als voor alle andere kunstenaars, zijn voor denkers eerder norm dan opmerkelijk. Milev werd beïnvloed door de belgische schrijver Maurice Maeterlinck. Met Emile Verhaeren wisselde hij brieven uit; het Frans, dat toen ook Vlamingen verplicht waren te leren, was een zeer bruikbaar medium.

Milev, die geen tijd verspeelde in de adolesentie, verzorgde op vijftienjarige leeftijd handgeschreven kranten en literaire verzamelingen in zijn woonplaats Radnevo. Hij studeerde in Sofia en, net als Pencho Slaveykov dus, in Leipzig en London. In die tijd wordt hij gerekend tot de 'post-symbolisten' werkend in de 'modernistische beweging van Bulgarije' aan de krant 'Listopad' - zo wordt verklaard door de Italiaanse futuristen - aldus wordt hij geïntroduceerd in de 'Expressionistische beweging'. Dat zeker als gevolg van zijn kennismaking met Emile Verhaeren (die dan in ballingschap in Londen woont, en naar Moskou reist) /*1
Het expressionisme was de culturele beweging ontsproten in het Duitsland van het begin van de 20ste eeuw. Het moet gezien worden als de reactie op het positivisme en andere artistieke bewegingen, als naturalisme en impressionisme, die de emotionele ervaring, het 'wezenlijke leven' probeert gestalte te geven, eerder dan de uiterlijke vorm daarvan. In zijn afstudeer-scriptie gaat Milev in op het werk van Richard Dehmel. /*1
Deze zeventienjarige, bijna afgestudeerde, in Leipzig schrijft zijn artikelen naar een thuis in Bulgarije waar hij de culturele tradities en waarden op de kop zet.
Hij kan het niet laten een voortdurende inspanning te doen om de "ongeploegde grond", zoals hij de minder gestudeerden noemt, "te bewerken" in zijn strijd tegen het "willens en wetens bloemen en onkruid tegelijk te produceren". Op zichzelf ideeën die tot zijn tijd en tot heel Europa behoren, maar bij Milev wordt alles ontdaan van het vaak zo burgerlijk dédain dat uit de machteloosheid van de ontwikkelden voortkomt uit de angst voor wezenlijke zelfkritiek.
Zijn enorme wil voedt een onvergelijkbare werkkracht, die omgezet wordt in een geweldige eruditie, en zo verpletterend is voor zijn tegenstanders.
Geo Milev moet vele van zijn tijdgenoten hebben geërgerd met onophoudelijke en meedogenloze meningsvorming en uiting daarvan.

Toen hij door het regime, dat hem elk voorstellingsvermogen te boven gaand moet hebben gehaat, werd vermoord, zouden de meest vooraanstaande intellectuelen van zijn tijd toegeven: "met zijn dood is er iets in onze zielen voorgoed gebroken". Hij was de belichaming van de hoop dat "de sterken van geest zouden heersen over de waan van de dag". Met de verschrikkingen van de 30er en 40er jaren als een absoluut dieptepunt in civilisatie lijken we er nu nauwelijks van te zijn hersteld.
Maar met deze jongeman's woorden: "Ethische principes zijn niet hetzelfde als moraal ... , ... een wetboek van overdraagbare waarden van de ene maatschappij op de andere, maar de hoogste plicht die een mens heeft ten opzichte van het mensdom" blijven we achter met de gedachte aan een Geo Milev die sterk genoeg was voor zijn 'uiterste plicht' en die niet kan inzien waarom anderen die niet zouden moeten doen.

Vroeg in 1916 vocht hij aan het front in de Eerste Wereldoorlog, waar hij zwaar gewond werd en een oog verloor. Na een specialistische operatie en een herstel-periode in Berlijn begon hij als medewerker aan het blad 'Aktion'. Als hij terug keert in Bulgarije begint hij met de uitgave van het Bulgaars modernistisch tijdschrift 'Vezni' of, in het Engels 'Scales', in Sofia (1919 - 1921)
[Tot het modernisme behoren de principiële vraagstellingen (zoals die betreffende de vergiffenis en de almacht van een Schepper; kenmerk van modernisme is Zelfbewustzijn) aangaande aannames en/of verworvenheden van voorgaande tijdperken.]
Aan het tijdschrift 'Vezni' werkt hij als vertaler, theater recensent, hoofdredacteur en samensteller van anthologieën.
Het 10de nummer, in 1921, van 'Vezni' kondigt aan dat een "Expressionistische tentoonstelling" is geopend in de kantoren van de uitgever. Deze eerste tentoonstelling in zijn soort toont "expressionistische, cubistische, futuristische en primitivistische schilderijen, voornamelijk originele tekeningen uit Frankrijk, Duitsland, Italië, België, Rusland, Polen, Noorwegen en Denemarken, in het totaal 60 kunstwerken". Artikelen vermelden de namen van Kandinsky, Marc Campendonc en Munch. Het adres is Maria Louise Straat 23, 3de verdieping, werkplaats en huisadres van de samensteller en uitgever Geo Milev.
Het betrof een typische multi-functionele ruimte, met zijn dochter's bed achter een gordijn - hamer en sikkel opgeborduurd door Nikolai Hrelkov. Die kamer was getuige van de wervelingen en vernieuwingen van het Bulgarije van die tijd. Het was de burcht van waaruit de beweeglijkste, filosofische en morele denker van Bulgarije zijn strijd leverde.

Ten einde de dingen in het juiste perspectief te plaatsen, is het van groot belang Milev te leren kennen als liefhebbende echtgenoot en vader, die van wandelen en bergbeklimmen houdt, de natuur om hem heen observeert en daar van jongs af aan vele tekeningen van maakt. Geo Milev was zeker niet slechts een politiek geëngageerd kunstminnend modernist. Uit de mond van zijn vrouw vertelt zijn dochter Leda Mileva: "Een muur van zijn studeerkamer bestond uit zijn grote boekverzameling, de wand ertegenover werd gevormd door een scherm, dat de slaapkamer afscheidde. Aan de zijde van de studeerhoek was het scherm beschilderd door Geo met cubistische figuren; in het midden was een doorgang afgeschermd door een donker blauwe doek, waarop ik enkele gouden sterren had geborduurd en Geo een uitgesneden vorm van de wassende maan had aangebracht. Bij de tafel had Geo een klein bankje met veel kussens, sommige beschilderd door hem en sommigen geborduurd door mij"
Lees hiervoor Footsteps on the Stairs, met het voorwoord van Leda Mileva in: THE ROAD TO FREEDOM; Poems and Prose Poems by GEO MILEV; Translated from the Bulgarian by Ewald Osers; FOREST BOOKS/UNESCO LONDON * 1988 * BOSTON.

In 1922 sloot hij zich aan bij de Communistische Partij: "het nieuwste is het beste" tot zijn credo rekenend benaderde hij vele intellectuele en sociale gedachten van zijn tijd, van Kandinsky tot 'hamer en sikkel'. Dat moge nu wat naïef klinken, maar we moeten ons ook realiseren dat deze soort communisten met succes weerstand bood aan een grote verscheidenheid van de verschrikkelijkste fascistisch-nationalistische bewegingen; het zou nog enige jaren duren voor we konden gaan zien dat het probleem niet zozeer zit in 'de één of andere partij', maar in het kritiekloos omarmen ervan; of zoals mijn moeder (Elisabeth J. van Zanten) het formuleerde: "Wanneer meer dan twee mensen het meer dan twee dagen over meer dan twee dingen eens zijn moet je héél erg gaan oppassen."

In al zijn activiteiten was hij avant-garde modernist - zo dus ook benadrukte hij als directeur van het Nationaal Theater nieuwe speel-methoden en introduceerde hij het publiek tot moderne opvoeringen van het Griekse* drama en tot moderne toneelschrijvers (waaronder de Duitser Ernst Toller).
*Hoe controversiëel ook, er is veel voor te zeggen in te willen zien dat delen 'Griekse cultuur' zich tot 'Bulgaarse cultuur' verhouden als de kunst van de Zuidelijke Nederlanden tot die van de Noordelijke Nederlanden, soms gaat dat zelfs beslist verder; een culturele realiteit die politiek nog steeds erg gevoelig ligt.

In zijn blad 'Flame', 1924 - 1925, publiceerde bij het gedicht 'September' een episch drama. Het beschrijft de verschrikkingen en de brutale onderdrukking van de Bulgaarse opstand van september 1923, overigens zonder de brutale wreedheden van de dorps-pogroms te ontzien, tegen de militaire machstgreep van juni 1923.

In de terreur die volgde op de explosie in de St. Nedelia kathedraal werd hij gearresteerd, "voor het gerecht gesleept en schuldig bevonden aan het schenden van de Wet ter Bescherming van de Staat, met de publicatie van zijn gedicht 'September'"; daarmee verdween hij van de aardbodem.
Deze niet al te heldere verslaglegging van de gebeurtenissen heeft een nieuwe versie:
"Hij werd vermoord in de gevangenis na te zijn beschuldigd deel te hebben genomen in de aanslag in de St. Nedelya Kerk".
Deze aanslag was een terroristische aanslag, uitgevoerd op 16 april 1925, waarbij een groep Bulgaarse partij-communisten het dak opbliezen van de St. Nedelya Kerk in de hoofdstad Sofia. Dit gebeurde tijdens de begrafenis-ceremonie voor Generaal Konstantin. Merkwaardigerwijs ontkwamen alle 'belangrijke' mensen; enkelen stonden brutaalweg 'toevallig' op het juiste moment buiten.
In de ontwikkelingen daarna bleef Milev's lot onduidelijk. Later werd duidelijk dat hij na een veroordeling van een jaar en een geldelijke boete was meegenomen voor "een korte ondervraging" waarbij hij werd gewurgd (de dag na het vonnis) en werd begraven in een massagraf. Zijn lichaam werd gevonden in de vijftiger jaren, toen vele slachtoffers werden opgegraven bij de constructie van een dam; zijn identificatie werd gedaan aan de hand van het glazen oog.

Geo Milev's levensdoel voor de menselijke eenling, waar het de verhouding tussen de ethica en moraal betreft en die hij uitdroeg in zijn kunst, gold waar het hem aanging de natie als geheel of zelfs verder.
Na het totaal instorten van moraal onder de intelligentsia in en na de gebeurtenissen van de herfst 1923 zag hij geen andere weg dan een persoonlijke oorlogsverklaring aan de staat.
Daarna vocht hij tegen stomzinnigheid en conservatisme in de kunst: met intellect, eruditie, inspiratie, talent, wilskracht en de criteria van de vrije menselijke gedachte. Hij daagde die zwijgende intelligentia, en in feite alle cultureel betrokkenen, uit deel te nemen in zijn blad 'Plamuk' in een roep om een gezamelijke krachtsinspanning aan te gaan tegen alle terreur.
Zijn uiteindelijk doel: "de weg te verlichten naar een nieuwe toekomst waarin de menselijke geest af zou rekenen met de tyrannie van de duisternis, het machtsmisbruik ten aanzien van, en de ongebreidelde verkrachting van het leven".

Milev riep op tot wettelijkheid in rede, en vooral compassie, om zo het hoofd te bieden aan de razernij van pogrom en politiestaat, waarin de fatsoenlijken terughoudend zwegen. Die oproep, "Mens zijn betekent op de allereerste plaats een streven naar volledigheid.", een nogal cryptische samenvatting van een uiterst gecompliceerde gedachtenstroom en geschreven kort voor zijn dood, is alleszins zijn grafschrift.

Hij liet ons hoogtepunten na als: 'De Wrede Ring' (1920, Een Kleine Expressionistische Kalender voor het Jaar 1921, De Herinnerings Ceremonie voor de Dichter P.K. Javorov (1922) en 'De Iconen Slapen (1922)

Joseph J. Visser, juni 2011

/*1 Emilia Saitscheva (Deutsch-Bulgarische Gesellschaft Hamburg): < Geo Milev kam im Oktober 1914 nach Hamburg, um Dehmel persönlich kennenzulernen. Da er aus London kam, wo er Verhaeren besucht hatte, und da die Polizei eine englische Zeitschrift bei ihm fand, wurde er verhaftet und ins Gefängnis in Altona, eingeliefert, wo er elf Tage bis zur Klärung des Falls verbringen mußte. Wie groß aber war seine Enttäuschung, als er bei seiner Freilassung erfuhr, daß er umsonst nach Hamburg gekommen war. Er schrieb seinem Vater: "Richard Dehmel - unglaublich - ein 51jähriger Greis - hat sich als Freiwilliger gemeldet. Jetzt soll er in Frankreich sein. Ich habe sein Bild mit Uniform und Gewehr auf einer Postkarte gesehen... Der Mann, der vorgestern noch begeistert Emile Verhaeren, den belgischen Dichter, übersetzt hat; an diesem gleichen Tag geht er als Freiwilliger nach Frankreich, Belgien zu verwüsten, Verhaeren ins Exil zu verjagen... Es ist vielleicht ein Zufall, in jedem Fall eine Katastrophe, eine moralische Katastrophe einer großen Seele..." >

Dedicated to Dr. Julia Tsenova; July 30, 1948 ­ April 11, 2010. The dedication of the 'Milev Project' to Dr. Julia Tsenova Hind the climb of a stern, stone path in to the cold mountains, Tucked away in the cradle of clouds I find the home of men. From my chaise I stoop and admire dusk over the maple grove, Frozen leaves more radiant red than flowers in early spring.* Tu Du (± 830) (* transl. J.J. Visser) Dearest Julia, We both love such poetry, as we both have a life to fill metaphors to the brim, and taste these. Reading such words we would feel the cold maple-sirup slowly running thinner, and scented flavors releasing their odors in our warming mouths whilst slowly sweetening our saliva. That for only one aspect of such uni-verse. But than you brought me nearer to the 'Yugoslav' border, and while you told me of the war noises - so recent at that time - you could not make your eyes even glance in that direction. In fact a landscape much as the one we were in. Away from all that, we descended to an bandoned church, the ruin you and Sacho loved to go to, down a slippery path in to the wooded hills. It had rained all day, and we were happy, being free in an evening's sun that limited the exhilaration till supper at night-fall. We are both practical beings. You pointed at some signs and scripts. Suggested a meaning. Not to much as a translation, but rather as a way to have me suggesting my nearest to heart associations with the spot and us - the way we musicians seek for harmony and counterpoint when playing with our black dots between and around our five or so lines. I knew it was not the time to have the lengthy talk on Geo Milev's Poem Septemvri I was then working on. We would have needed a life-time. You coming from a background that would have had to live through generations of the consequences, and me coming from the other end of Europe with all the other consequences, and here now both of us in a Europe struggling towards, basically at least, a few humane values - and already hardly even realizing the bliss of simply being here or where-ever we should like to be without anyone's permission. We knew that life-time were not to be. Funny, we need not go through the details. We both know the works of the other. I believe in what you do, and I am grateful to know you to believe in what I do, and we can discuss the peculiarities of the complex, and mathematical sounds of bells in a carillon, or how to have half of one's listening brain in one's stomach and one's bones in order to play a life-instrument successfully to a computerized recording - or the complex methematical beat tone and overtone series in bells of a carillon. Without hesitation I use the present tense here, knowing you like that, where, for what my life usually is about, a past tense would be more appropriate. The 'Milev Project' has worked it's way since I was a young man and I first saw an English translation in 'Obzor' - the Bulgarian London embassy's cultural magazine sent to me by my father "as it might be of interest" - in the late sixties and early seventies. Over the years I have seen many changes, first in such translations, and later in Bulgarian adaptations of the original, due to what different political developments wanted to believe in, or rather wanted us to live with, and I sensed there should be more. All that has brought me into Bulgaria, an ever deepening experience, visiting you - when invited by my colleague Darina Peeva Peeva and the translator Margarita Peeva Peeva, both good and solid friends - since you and I first met on the internet, via your daughter Kristina Sandulova, my favourite pianist and lovely friend. That was at a time we were both working on the poetry of Ingeborg Bachmann. Thank you for so many fine days and your ever inspiring company. Love you, Joop

Opgedragen aan Julia Tsenova, 30 juli 1948 ­ 11 april 2010. De opdracht van het 'Milev Project' aan Dr. Julia Tsenova: Hind the climb of a stern, stone path in to the cold mountains, Tucked away in the cradle of clouds I find the home of men. From my chaise I stoop and admire dusk over the maple grove, Frozen leaves more radiant red than flowers in early spring.* Tu Du (± 830) (* vert. J.J. Visser) Lieve Julia, We hebben beide een voorkeur voor deze vorm van poëzie, doordat we beide een leven leiden dat zulke metaforen binnenste buiten kan draaien. Wanneer we de woorden lezen voelen we de koude maple siroop langzaam dunner worden en de geurige smaken vrijkomen om ons speeksel te zoeten - om maar eens één aspect van zo'n uni-versum te benoemen. Gelijkelijk leidde je me dicht tot de grens met het voormalig Joegoslavië. In het voorbijgaand vertellend van het zo recente oorlogsgebulder, was het je onmogelijk zelfs maar in die richting te kijken; naar een landschap zo gelijkend op dat waarin we liepen. Weg daarvan glibberden we het bospaadje af naar je verstopte kerk-ruïne. De gehele dag had het geregend en we waren blij, voelden ons vrij in de avondzon die onze opwinding tijd gaf tot de schemer voor het avondmaal - we zijn ook beide erg praktische wezens. Je wees tekens en letters aan. Suggereerde een betekenis. Niet zozeer als vertaling, maar veeleer om aan mij persoonlijke suggesties te ontlokken met betrekking tot plaats en gevoelens - zoals wij musici gewoon zijn te zoeken naar harmonie en contrapunt in het spel met de zwarte stippen op en rond een lijn of vijf. Ik wist dat het niet de plaats noch de tijd was om het eens over mijn Milev vertaling te hebben. We zouden nog een leven nodig hebben. Jij tegen de achtergrond van jouw ervaringen met de toch ook al weer generaties die moesten voortgaan met de consequenties, en ik van de andere kant van Europa dat zo vervuld lijkt van z'n eigen toevallige consequenties. Zo stonden we beide in een Europa dat nog maar net begonnen is aan het moeizaam leggen van tenminste enige humane basiswaarden en toch ook beide nauwelijks bewust van de zegening, daar op dat moment gewoon te kunnen zijn zonder angst, of wie dan ook verantwoording schuldig te zijn. We wisten dat zulk extra leven er niet zou zijn. Grappig echter, wij hebben zulke details ook niet nodig. We kennen elkaars werk; ik geloof in dat wat jij doet en ik ben dankbaar en blij te weten dat jij gelooft in wat ik doe, om zo verder te gaan met gesprekken over hoe te luisteren met je buik en botten wanneer je een akoestische partij inspeelt bij een electronische band, of over de complexe, mathematische slag- en boventonen van de klokken in een carillon. Zonder terughoudendheid gebruik ik hier de tegenwoordige tijd, omdat ik weet dat jij daaraan hecht; voor alleen mezelf zou in zulk verband eerder een verleden tijd passen. Het 'Milev Project' begon ooit toen ik als jonge man een eerste vertaling in het Engels las in 'Obzor' - het cultureel magazine van de Bulgaarse Ambassade in Londen, me toegezonden door mijn vader als "mogelijk interessant' - zo late zestiger, begin zeventiger jaren. Door de jaren heen zag ik vele versies, eerst in vertalingen, later in Bulgaarse bewerkingen van het origineel; steeds in samenhang met de politieke realiteit van het moment. Ik begreep steeds dat er meer moest zijn. Dat alles heeft me naar Bulgarije gedreven, in een steeds verdiepende ervaring en uiteindelijk uitgenodigd door mijn vakgenote Darina Peeva Peeva, en de vertaalster Margarita Peeva Peeva; beide goede en betrouwbare vrienden - het geheel in een stroomversnelling nadat ik jou middels het internet leerde kennen via je dochter Kristina Sandulova, mijn favouriete pianiste en dierbare vriendin. Die kennismaking gebeurde rond onze bezigheden met de poëzie van Ingeborg Bachmann. Ik ben je dankbaar voor vele bijzonder prettige dagen; en je mij altijd omringende, inspirerende aanwezigheid. Ik hou van je, Joop

first dummy

Iets over de tekst en de schrijver zelf en over tot stand koming, vertalingen en betrokkenheid van de vertalers (Joseph J. Visser en Monika Götze) bij die tekst door André Ligthart Schenk:

De auteur en de vertalers

De meest dramatische gebeurtenissen krijgen vaak de meest onschuldige benamingen: mei '40, 9-11. Zo onschuldig is ook de titel van dit gedicht: september. Mooi nazomerweer, warm gelig licht over glooiende heuvels, zonnebloemen. Maar ook september van het dramatische jaar 1923. De maand waarin in Bulgarije een opstand tegen de regering die in juni via een coup aan de macht was gekomen, met veel geweld werd neergeslagen.

Hoe komt iemand (Joseph J. Visser) op het idee een Nederlandse, een Duitse en een Engelse vertaling te moeten maken van een gedicht van een Bulgaar, over een gebeurtenis uit de Bulgaarse geschiedenis. En waar komt de energie vandaan om van dit gedicht een zeer bewerkelijke uitgave te willen maken met meer dan dertig linosneden en een vertaalster zover te krijgen dat ze er een Duitse vertaling van maakt. En waar haal je de moed vandaan om op eigen kracht Bulgaars te leren.

Verwacht niet een éénduidig antwoord op deze vragen. Antwoorden bij benadering maken (hoop ik) duidelijk waarom deze uitgave van de lezer tenminste een fractie van de energie en concentratie verdient, die de makers, met Joseph Visser voorop, eraan hebben besteed. Joseph John Visser is de initiator van dit project. Hij maakte de vertaling in het Nederlands en het Engels en de 36 linosneden. Monika Goetze maakte in samenwerking met Joseph de vertaling in het Duits. Thomas Siemon (uigeverij Carpe-Plumbum te Leipzig) zette en drukte samen met Joseph deze uitgave.

Het is niet voor het eerst dat Joseph aandacht wijdt aan Bulgaarse dichters. In 1986 (vertaalde en) maakte hij al een schitterende map met gedichten en prenten getiteld: Zes Bulgaarse Dichters. De map bevat twaalf gedichten van zes dichters met uitgesproken anti-fascisten opvattingen. En sinds die tijd is het contact met de Bulgaarse kunst en kultuur nog veel intenser geworden. Joseph leerde de pianiste/componiste Julia Tsenova kennen (aan wie de uitgave is opgedragen) en later ook de beeldend kunstenares Darina Peeva. Bulgarije is een land met een enorme wetenschappelijke en culturele traditie. Ook daarop wil Joseph met deze uitgave de aandacht vestigen.

De aanraking met Geo Milev dateert uit de jaren rond 1970 toen hem het culturele tijdschrift Obzor onder ogen kwam. Hierin verscheen werk van Bulgaarse auteurs in Engelse vertaling. Het trof hem en hij wilde precies begrijpen wat er stond. De bestaande vertalingen in het Engels en Duits bevredigden hem niet. Gestimuleerd door zijn persoonlijke contacten met Bulgaren heeft Joseph zijn kennis van het Bulgaars zo vergroot dat hij echt ging begrijpen wat er staat.
En wat er staat greep hem zo aan dat hij er iets mee moest. Hij herkende in Geo Milev de Europeaan, de dichter en de denker met een uitgesproken oordeel over de verantwoordelijkheid van de mens voor zijn eigen (wan)daden.

Wat hem aangreep was zowel de literaire schoonheid van klank en ritme en beelden, als de politieke/ethische inhoud. September lezend valt het op dat Milev schrijft in de traditie van de Atheense tragedies, van Sophokles (496-406 v.C.) bijvoorbeeld, net zo ritmisch, stuwend en beeldend. De politiek/ethische inhoud is de reden dat deze uitgave er nu moet komen. Nu anti-intellectualisme en exclusief denken (Wij tegenover Zij) in de mode is. Nu door bestuurders getracht wordt kunstenaars het zwijgen op te leggen en nationalisme met een zachte G, maar ook in andere tongvallen wordt beleden. Dit 'Milev avontuur' zoals Joseph het eens noemde, is een internationaal, ongesubsidieerd, literair en intellectueel project met een politieke en ethische dimensie. U bent gewaarschuwd!

Naast Joseph heeft Monika Götze een belangrijke bijdrage geleverd aan deze uitgave. Zij is literair vertaler Nederlands - Duits en docent Duits op een hogeschool. Ze heeft al eerder met Joseph samengewerkt en daarbij ondermeer gedichten van Joseph vertaald en van Dorine Spoel die door Joseph zijn gedrukt. Ze heeft Joseph's rede voor het Gutenberg Gesellschaft in Mainz (2006) vertaald en de toelichtende tekst bij de tentoonstelling '11 maal Nederlands divers' ter gelegenheid van het tweede lustrum van de Stichting Boek/Werk/Onderzoek in 2003. Om gedichten te kunnen vertalen moet je volgens haar ook zelf dichter zijn en daarom waagt ze zich er maar zelden aan. En uiteraard kun je alleen iets vertalen als je de brontaal kent. Bulgaars kent ze niet. Daarom vroeg ze Joseph om bij de vertaling naar het Duits aanwezig te zijn. Ondersteund door Joseph's dichterschap, zijn kennis van het Bulgaars, met daarnaast de Nederlandse en Engelse vertaling, heeft ze het aangedurfd om haar ervaring als vertaalster en de kennis van haar moedertaal Duits in te zetten voor dit project.

Taal heeft verschillende dimensies. Naast klank en betekenis heeft het in gedrukte vorm ook een typografische, dus vorm-dimensie. Logisch (voor Joseph als grafisch kunstenaar) om ook dit aspect in deze uitgave weer helemaal uit te buiten. Dus een vier-talige uitgave. Kan bovendien achteraf haast niemand in Europa zeggen dat hij van dit gedicht geen kennis heeft kunnen nemen.

André H. Ligthart Schenk

Geo Milev: September. Der Autor, das Projekt und seine Übersetzer.
Von André Ligthart Schenk.

Autor und Übersetzer.

Oft erhalten die dramatischsten Ereignisse die unschuldigsten Titel:
Mai '40 (Deutschland greift die Niederlande und Belgien an), 9-11 (Terroranschlag World Trade Center, New York). Ebenso unschuldig klingt der Titel des Gedichts von Geo Milev: September. Warmes Spätsommerwetter, sattes gelbes Licht über flimmernden Hügeln, Sonnenblumen. Aber eben auch der dramatische September von 1923. Der Monat, in dem in Bulgarien der Aufstand gegen die Regierung, die im Juni durch einen Putsch an die Macht gekommen war, blutig niedergeschlagen wurde.

Wie kommt jemand (Joseph. J. Visser) auf die Idee, von dem Gedicht eines Bulgaren über die bulgarische Geschichte eine niederländische, deutsche und englische Übersetzung anzufertigen? Und was motiviert ihn, so viel Energie in eine sehr aufwendige Ausgabe mit mehr als 30 Linolschnitten zu stecken und einen Druckerkollegen, sowie eine Übersetzerin für den deutschen Text zu gewinnen? Und außerdem noch ohne fremde Hilfe Bulgarisch zu lernen?

Erwarten Sie bitte keine schlüssigen Antworten auf diese Fragen. Der Versuch einer Annäherung wird (so hoffe ich) immerhin deutlich machen können, warum die vorliegende Ausgabe wenigstens einen Bruchteil der Aufmerksamkeit und Konzentration verdient, die die Macher, allen voran Joseph Visser, selbst in dieses Projekt gesteckt haben. Joseph John Visser ist treibende Kraft und Initiator des vorliegenden Drucks. Er übersetzte das Gedicht ins Niederländische und Englische und aus seiner Hand stammen ebenfalls die 36 Linolschnitte. In Zusammenarbeit mit Joseph übertrug Monika Götze den Text ins Deutsche. Gesetzt und gedruckt wurde die Ausgabe von Thomas Siemon (Verlag Carpe-Plumbum) und Joseph in Leipzig.

Dies ist nicht das erste Mal, dass sich Joseph Visser mit bulgarischer Poesie beschäftigt: 1986 übersetzte und druckte er eine Mappe mit Gedichten und Illustrationen mit dem niederländischen Titel: Zes Bulgaarse Dichters (dt: Sechs bulgarische Dichter). Die Mappe umfasst zwölf Gedichte von sechs antifaschistischen Dichtern. Seit dieser Zeit ist der Kontakt zur bulgarischen Kunst und Kultur immer intensiver geworden. Joseph lernte die Komponistin und Pianistin Julia Tsenova kennen (der diese Ausgabe gewidmet ist) und später die Malerin Darina Peeva. Bulgarien ist ein Land mit weit zurückreichender Kultur und hochentwickelter Wissenschaft. Auch hierauf möchte Joseph mit dieser Ausgabe aufmerksam machen.

Joseph entdeckte Geo Milev in den 60er Jahren, in einer Ausgabe der bulgarischen Zeitschrift Obzor. Hierin wurden Arbeiten bulgarischer Autoren in englischer Übersetzung publiziert. Milevs Zeilen interessierten ihn und er wollte wissen, wie sie im Original lauteten, denn mit den vorhandenen Übersetzungen ins Englische und Deutsche war er nicht richtig zufrieden. Angeregt durch seine persönlichen Kontakte hat Joseph im Laufe der Zeit sein Bulgarisch soweit verbessern können, dass er die Gedichte im Original lesen und verstehen konnte. Und was er las berührte ihn so tief, dass es ihn nicht mehr los ließ. Er erkannte in Geo Milev den Europäer, den Dichter und den Denker mit einer eindeutigen Haltung zur Frage der Verantwortung des Menschen gegenüber seinen (Un-)Taten.

Was ihn bei Milev packte war sowohl die literarische Qualität, Klang und Rhythmus, die Bildsprache, als auch die politisch, ethischen Inhalte. September ist in der Tradition der griechischen Tragödie geschrieben, wie man sie z.B. von Sophokles (496-406 v.Ch.) kennt. Ebenso rhythmisch, vorantreibend und bildhaft. Wegen seines politischen Themas, der ethischen Problematik, ist September derzeit brennend aktuell und dies der Grund für eine erneute Herausgabe zum jetzigen Zeitpunkt. Jetzt, so Joseph, wo anti-intellektuelles und Exklusivdenken (wir gegen die) Mode ist, wo Regierungen Künstler zum Schweigen bringen wollen und Nationalismus in allen Schattierungen salonfähig ist. Dieses "Milev-Abenteuer", wie Joseph es einst nannte, ist ein internationales, finanziell unabhängiges, literarisches und intellektuelles Projekt mit politisch, ethischer Ladung. Wir haben Sie gewarnt.

Außer Joseph hat bei den Texten Monika Götze einen Beitrag zu dieser Ausgabe beigesteuert. Sie ist literarische Übersetzerin niederländisch ­ deutsch und Dozentin an einer niederländischen Fachhochschule. Sie hat bereits wiederholt mit Joseph zusammengearbeitet und Gedichte von ihm übersetzt. Joops Ausgabe mit Gedichten von Dorine Spoel hat sie ebenfalls ins Deutsche übersetzt, sowie Josephs Rede in Mainz für die Gutenberg Gesellschaft (2006) und den Einführungstext für die Ausstellung "11 maal Nederlands divers" (2003). Um Poesie übersetzten zu können, sollte man eigentlich selbst Dichter sein, sagt sie ­ deswegen wagt sie sich nur selten daran. Und natürlich muss man die Quellsprache kennen ­ Bulgarisch aber spricht sie nicht. Deswegen war ihre Bedingung beim September-Projekt, dass Joseph bei der deutschen Übersetzung mit dabei sei. Unterstützt von Josephs dichterischem Talent, seiner Kenntnis der bulgarischen Sprache, und vor sich die niederländische und englische Übersetzung, hat sie ihre Berufserfahrung und ihr literarisches Wissen in die deutsche Übersetzung einfließen lassen.

Sprache hat unterschiedliche Ebenen. Neben Klang und Inhalt hat sie in gedruckter Form auch eine typografische, also ein Formebene. Selbstredend (für Joseph als Grafiker jedenfalls) hat er auch diese Ebene in nichts zu kurz kommen lassen. Eine viersprache Ausgabe also. Immerhin kann nun niemand in Europa behaupten, er habe keine Möglichkeit gehabt, dieses Gedicht zu lesen.
André H. Ligthart Schenk
Copyright Texte und Illustrationen Joseph J. Visser
texts and pictures under protected copyright of Joseph J. Visser
Thomas Siemon, co-publisher in this project: printing (lino, wood and computer-printer) & typography; final decisions.
Joseph J. Visser, co-publisher in, & initiator of this project: translations (from Bulgarian into English & Dutch), lino cuts wood cuts, & advices on colour and binding (and simply doing the binding).
Monika Götze, translator of Dutch literature: translation into German & the critical ear.
Wir möchten, zugegebenermaßen nicht ganz ohne Stolz, noch erwähnen, dass dieses Projekt, passender könnte es kaum sein, ohne finanzielle Förderung realisiert worden ist.

Teksten en beeldmateriaal onder beschermd copyright van Joseph J. Visser & Monika Götze

texts and pictures under protected copyright of Joseph J. Visser & Monika Götze

Thomas Siemon, co-publisher in this project: printing (lino, wood and computer-printer) & typography; final decisions.
Joseph J. Visser, co-publisher in, & initiator of this project: translations (from Bulgarian into English & Dutch), lino cuts wood cuts, & advices on colour and binding (and simply doing the binding).
Monika Götze, translator of literature Dutch - did the German: translation (into German), & is the critical ear.